İsmayıl və Adil xan Ziyadxanovlar (2006-cı il).

“Biz ordunu da, qrupları da, OMON-u da yalnız erməni yaraqlıları ilə mübarizə aparmaq üçün yaradırıq. Xalqımızın erməniləri tam məhv etməyə gücü çatacaq” (İ.Qayıbov).

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Baş prokuroru, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Milli Təhlükəsizlik Şurasının üzvü, III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri İsmət İsmayıl oğlu Qayıbov 1942-ci il oktyabr ayının 8-də Gəncə şəhərinin Zərrabi məhəlləsində ziyalı ailəsində anadan olub.

İ.Qayıbov Gəncə şəhərində hazırda adını daşıdığı 1 saylı orta məktəbdə təhsilini bitirdikdən sonra, 1967-ci ildə hüquq fakültəsində təhsilini başa vurur. Əmək fəaliyyətinə 1963-cü ildə Elmi-Tədqiqat Neft Maşınqayırma İnstitutunda, sonra isə İslah Əmək Müəssisələrində çalışıb. İ.Qayıbov 1971-ci ildə respublika prokurorluq orqanlarına işə qəbul edilir. İlk öncə rayon prokurorunun köməkçisi, Bakı şəhər prokurorluğunun şöbə prokuroru və şöbə rəisi, İsmayıllı və Əli Bayramlı rayonlarında şəhər prokuroru vəzifəsində çalışmışdı. 1982-ci ildə Respublika prokurorluğu aparatında şöbə rəisi vəzifəsində irəli çəkilib və 1987-ci ildən 1990-cı ilədək Sumqayıt şəhər prokuroru vəzifəsində çalışıbdır. 1990-cı ilin avqust ayında Azərbaycanın Baş prokuroru vəzifəsinə təyin edilir. Daha sonra isə Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Baş prokuroru adına layiq olur.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Baş prokuroru olan İsmət İsmayıl oğlu Qayıbov 1991-ci il noyabr ayının 20-də Qarabağda Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında, Ağdam rayonunun Mərzili kəndi ərazisində bir sıra Azərbaycanın digər dövlət xadimləri ilə birlikdə içərisində olduğu “Mİ-8” helikopterinin erməni hərbi yaraqlıları tərəfindən vurulması nəticəsində şəhid olur. Azərbaycanın Respublikasının ilk Baş prokuroru İ.Qayıbovun rəsmi dəfn mərasimi Bakıda keçirilir və mərhum Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunub.

Hazırda Bakı şəhəri Bakıxanov qəsəbəsindəki yerləşən stadion, eləcə də neft tankeri, Gəncədə 1 saylı orta məktəb və şəhərin ən böyük küçələrindən biri İsmət İsmayıl oğlu Qayıbovun adını daşıyır. Eyni zamanda Gəncədə doğulub boya-başa çatdığı evin qarşısında mərhumun xatirə barelyefi vurulmuşdur.

Qara duman. İsmət Qayıbov (film, 2011)

Film böyük Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Məşədi Cəmil oğlu Əmirov haqqındadır (2006-cı il).

Filmin üzərində işləyənlər:
Ssenari müəllifi: Eldar İsgəndərzadə
Quruluşçu rejissor: Arif Qazıyev
Quruluşçu operator: Adil Abbasov
Səs rejissoru: Firudin Bağıroğlu
Montaj: Yafət Xeyirov
Redaktor: Kamil Şahverdi
Direktor: Sahib Heybətov

Janr: biblioqrafik
İstehsalçı qurum: "Azərbaycantelefilm"
Film çəkilən yerlər: Gəncə şəhəri

Gəncənin Nizamişünas mütəxəssisi

Gəncənin tanınmış Nizamişünas, Şərqşünas və fars dili mütəxəssisi Ağamirov Cahan Mirbaba oğlu 1945-ci ildə Gəncə şəhərinin İmamlı məhəlləsində ziyalı ailəsində anadan olub. Babası Hacı Seyyid Ağabala ağa Gəncədə dövrün tanınmış din xadimi olmuşdur. Atası Mirbaba Ağamirov isə Stalin repressiyasına məruz qalmış, bir müddət Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində yaşamışdır.

Cahan Mirbaba oğlu Ağamirov 1965-ci ildə Mirzə Ələkbər Sabir adına 5 saylı orta məktəbi bitirərək, 1966-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakultəsinə daxil olaraq, 1971-ci ildə həmin Universiteti müvəffəqiyyətlə bitirmişdir.

C.Ağamirov 1971-1972-ci illərdə ordu sıralarında xidmət edərək, hərbi tərcüməçi vəzifəsini icra etmişdir.

1973-cü ildə C.Ağamirov Gəncə şəhər 4 saylı orta məktəbində hərbi dərsi demişdir.

1975-ci ildə Bakı şəhəri 5 saylı Texniki-Peşə məktəbində tərbiyəçi - müəllim vəzifəsində işləyib.

Cahan Ağamirov 1979-cu ildən 1989-cu ilə qədər Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) şəhəri Şərqşünaslıq İnstitutunda tərcüməçi, inturistə tərcüməçi-bələdçi, Jdanov adına Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Dövlət Gimnaziyasında türk və fars dili müəllimi vəzifələrində çalışmışdır.

1989-cu ildə Cahan müəllim vətənə dönüb doğma Gəncə şəhərində 24 saylı orta məktəbdə fars dili müəllimi kimi fəaliyyətini davam etdirir.

2002-ci ildən bu günə qədər isə Gəncə Dövlət Universitetində fars dili müəllimi vəzifəsində fəaliyyət göstərir.

2007-ci ildən 2011-ci ilə kimi A.M.E.A. Gəncə Regional Elmi Mərkəzinin «Nizamişünaslıq» şöbəsində böyük elmi işçi olub.

Cahan Mirbaba oğlu Ağamirovun elmi mövzu və məqalələrinin siyahısı:

1. Nizami yaradıcılığında türk sözləri, Azərbaycan zərbi-məsəlləri kitabı. Gəncə 2005-ci il.

2. Nizami və türklük. Gəncə 2008-ci il monoqrafiya.

3. Fars dili dərslik kitabı. Bakı 2009-cu il.

4. Nizami və Heydər Əliyev 2009-cu il konfrans materialı.

5. Nizami yaradıcılığında qadın surətləri. A.M.E.A. G.R.E.M 2008-ci il.

6. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi. Qazaxıstan Respublikası, Astana 2009-cu il, Hüquq və Filologiya Universiteti.

7. İran ədəbiyyatşünaslığında Nizami irsinin öyrənilməsi. Gəncə 2010-cu il, G.D.U-nun xəbərlər məcmuəsi.

8. İran ədəbiyyatında Nizaminin tədqiqi. Bakı 2010-cu il, Beynəlxalq elmi nəzəri jurnalı.

9. Nizami əsərləri yenidən tərcümə edilməlidir. Bakı 2010-cu il. A.D.U-nun elmi xəbərləri.

10. Gəncədə fəaliyyət göstərən “Difai”, «Gəncənin səsi», «Gəncəbasar», «Yüksəliş» və s. qəzet və jurnallarda bir çox sayda məqalələri dərc olunub.

Hal-hazırda elmi işi kimi yazdığı «Nizami irsinin İran Ədəbiyyatşünaslığında öyrənilməsi və tədqiqi» mövzusunda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiyasını tamamlayıb.

Evlidir, bir oğlu var.

"Əxilər" Hərəkatının rəhbərlərindən biri

Bəzi tarixi şəxsiyyətlər kimi Usta Bəndər haqqında da məlumat çox azdır. Çox heyf ki, Azərbaycan xalqının bu mərd oğlunun adı uzun illər tarixin ala-toranlığında itib batmışdır. Halbuki Bəndər daim iftixarla yad edilməyə, adı əbədi yaşadılmağa layiq olan bir igid olub. Bəndər öz qeyrəti, hünəri və bir də nakam taleyi ilə qədim Gəncənin tarixinə həmişəlik daxil olub. Bəndərin başçılıq etdiyi üsyanın tarixi ilə tanış olduqca dövrümüzün o zamankı ictimai-siyasi həyatının etik və estetik normalarını, mənəvi aləmini daha dərindən öyrənirsən.

XII-XIII əsrləri əhatə edən həmin dövr Azərbaycan dövlətinin çiçəklənməsinin və tənəzülünün başlanğıcı idi. O zaman Gəncədə öz yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta Şərq xalqlarının bədii və fəlsəfi fikrinin sonrakı inkişafını müəyyənləşdirmiş şair və mütəfəkkir Nizami Gəncəvi yaşayıb yaratmışdır. Sənətkar Bəndərin elə həyatı da həmin dövrə-XII-ci yüzilliyin sonuna, XIII-cü yüzilliyin əvvəllərinə təsadüf edir. İgid üsyançı Bəndəri də ölməz Nizamini dünyaya bəxş edən el-oba, torpaq, mühit və ictimai qayğılar yetirmişdir. Nizami Gəncəvinin dünyaya gəlməsindən bir qədər əvvəl-1139-cu ildə baş verən zəlzələ nəticəsində demək olar ki, tamamilə dağıdılmışdısa da, şəhər qısa müddət ərzində bərpa edilib öz əvvəlki şöhrətinə yüksəldi. Şəhərin tərəqqisi köçərilərin oturaq həyata keçməsinə sənətkarlığın coşğun inkişafına və əhalinin təbəqələşməsinə gətirib çıxardı. Burada toxuculuq, metal emalı, dulusçuluq və başqa sənətlər o dövr üçün artıq yüksək səviyyəyə çatmışdı.

Şəhər əhalisinin ən qabaqcıl zümrəsini Usta Bəndər və onun sənətkar tərəfdarları təşkil edirdi. Təsadüfi deyil ki, yadelli işğalçıların amansız həmlələrinə məruz qalmış Gəncənin müdafiəsinə də məhz dulusçu Bəndər kimi sənətkar başçılıq edirdi.

O dövrdə ümumən Azərbaycana, o cümlədən Gəncəyə hücumların ardı-arası kəsilmirdi. Yadelli işğalçıların hücumları, yerli idarəetmə hakimlərinin zorakılığı, əhaliyə olmazın işgəncə verməsi, zülm, talan bütün bunlar Gəncə əhalisinin səbrini aşırdı. Onlar bu talançılığa, ədalətsizliyə qarşı çıxmağa başladılar. Əhalidən xərac vergisi ikiqat, üçqat yığılırdı. Bu aclıq, talan siyasətinə, baş alıb gedən bu zülmə, xarəzmlərin zillətinə qarşı xalq üsyanı başladı. Üsyanın başında dulusçu sənətkar usta Bəndər dururdu. Bəndər zülmə, əsarətə tab gətirməyən öz həmkarları ilə birlikdə Gəncə əhalisini Xarəzmşah işğalçılarına qarşı mübarizəyə qaldırdı. 1231-ci ildə Gəncə şəhəri usta Bəndərin başçılığı altında üsyana qalxdı. Cəlaləddinin sarayı dağıdıldı, məmurlar qılıncdan keçirildi. Cəlaləddin şəhəri mühasirəyə alsa da, üsyançılar onun təslim olmaq tələbini rədd etdilər. Usta Bəndər öz döyüşçüləri ilə birlikdə açıq döyüşdə məğlub oldular. Düşmən atlıları şəhərə girib əhaliyə divan tutdular. Üsyanın 30 başçısı Gəncə qapıları yanında dar ağacından asıldı. Bəndər isə tikə-tikə doğrandı. Bəndər əzab işgəncə ilə ölsə də, xalqın qeyrətini hünərlə qoruyur, elin mənliyini mərdliklə müdafiə edir. Usta Bəndərin rəşadəti və Gəncə əhalisinin qeyrəti tarixi həqiqətə tam uyğun olaraq tariximizin ən şərəfli, parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. Bəndər Hərəkatı ilə tanış olduqca, ötüb keçənlərə bir daha bələd olduqca doğma el-oba üçün atan qəlbin iftixarla dolur. Zənnimcə Usta Bəndərin həyatı, onun qəhrəmanlığı, xalqına olan sədaqəti Gəncə tarixinin silinməz səhifələrindən biridir. Biz də bir vətəndaş olaraq bu tarixi qəhrəmanlığı öyrənib, təbliğ etməyə borcluyuq.

Sürahi Qaffari

Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvidən qalan ədəbi miras Şərq ədəbiyyatında mövcud olan bütün janrları əhatə edən 48 min beytdən ibarətdir. Bunun 19 mini qəzəllər və qəsidələrə, qalan 29 min beyt isə beş kitaba daxildir. "Beş kitab" dediyimiz beş müstəqil poemadan ibarətdir. Şair özü bu beş kitabı "Pənc-gənc" (Beş Xəzinə) adlandırırdı. Təzkirəçilər beşi bir yerdə toplanmış bu məsnəvilərə ərəb termini ilə "Xəmsə" demişlər. "Xəmsə" sözü Azərbaycan dilində "Beşlik" deməkdir.

Nizami Gəncəvi dünyada bu "Beşlik" ilə şöhrətlənmişdir. Ədəbiyyatda Nizami Gəncəvi ilə "Xəmse-ye Nizami" söz birləşmələri bir-birini tamamlayan iki məşhur tərkibdir. Nizami Gəncəvini Nizami olaraq bütün şairlərdən fərqləndirən əslində elə bu beş kitabdır. Nizami Gəncəvi özü də sonuncu əsəri olan "İsgəndərnamə"nin müqəddiməsində bunu xüsusi olaraq qeyd etmişdir.

Nizami Gəncəvinin şəxsi həyatına aid məlumat çox azdır. Təzkirəçilər şairin üç dəfə evləndiyini, bir oğlu olduğunu xəbər verirlər. Şairin ilk evləndiyi qadın Dərbənd hakiminin göndərmiş olduğu qıpçaqlı bir kəniz olmuşdur. Bu türk qızını Nizami Gəncəvi son dərəcə sevmiş və onunla 1173-cü ildə ailə həyatı qurmuşdur. Canı kimi sevdiyi və əsərləri qədər istədiyi yeganə oğlu Məhəmmədin anası həmin türk gözəli olmuşdur. Qıpçaq gözəli Afaq şair "Xosrov və Şirin" əsərini yazan vaxtı 1180-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Şair dünya ədəbiyyatında misilsiz gözəllik örnəyi kimi yaratdığı Şirinin öz həyat yoldaşı Xosrovun cənazəsi üstündə fədakarlıqla can verdiyini təsvir edərkən, sözü öz sevimli ömür-gün yoldaşına gətirərək deyir: "O (Şirin) mənim qıpçaqlı Afaqıma bənzərdi, bəlkə də onun özü idi". Beləliklə, Şirinlə müqayisə etdiyi qıpçaqlı həyat yoldaşının adını Afaq olduğunu bildirmişdir. Eyni zamanda oğlu Məhəmmədin bu qadından doğulduğunu belə anlatmışdır: "Türküm köçdü isə də, İlahi, türk balasını sən özün qoru". Şairin öz oğlu Məhəmmədə bəslədiyi sevginin həddi-hüdudu olmamışdır. Türk həyat yoldaşına olan istək, sevgi şairin türk balasına keçmişdir.

Şair yalnız bir həyat yoldaşı ilə evlənməyin tərəfdarı olmuşdur. Filosof Sokratın dili ilə öyüd-nəsihət şəklində söylədiyi beytlərdən birində Nizami Gəncəvi bir arvadlığın məziyyətini özünəməxsus bir üslubla açıqlamışdır: "Sənə yaraşan bir arvad sənə bəsdir, çox dostu olan dostsuz qalar. Dünyanın yeddi atası və dörd anası olduğu üçün onun işləri dolaşıqdır. Öz övladını kamil və ahəngdar görmək istəyirsənsə, öz qəlbini bir ana ilə bir ataya bağla".

İlk eşqinin yadigarı olan oğlu Məhəmməd haqqında şair daima düşünmüş və bu "türk balasını" candan gələn bir istəklə bəsləmişdir. Şair oğlunu əsərlərindən biri kimi qəbul etmiş və onu kitablarına qardaş saymışdır.

Nizami Gəncəvinin həyatı doğulduğu Gəncə şəhərində keçmiş, buradan tamamilə heç bir tərəfə ayrılmamışdır. Yalnız tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Xaqani Şirvani ilə birlikdə bir dəfə Həcc ziyarətinə getmişdir. Təvazökarlıq Nizami Gəncəvi həyatının ana xətti olmuşdur. O, bütün poemalarını Gəncədəki dərvişxanəsinin dörd divarı arasında, kimsədən heç bir şey ummadan yazmışdır. Öz ruzisini o kimsədən deyil, ruzi paylayan Allahdan gözləmişdir. Təvazökarlıqla gözütoxluq şairin əsas məziyyətlərindən biri olmuşdur. Şairin fikrincə adam öz gözütoxluğu ilə əsl böyüklüyünü tapır.

Nizami Gəncəvi bəzi məddah şairlərdən fərqli olaraq, hökmdar saraylarından daim uzaqlaşmışdır. Şairin fikrincə, padşahla durub oturmaq pambıqla odun münasibətinə bənzəyir.

Nizami Gəncəvi həyatı və yaradıcılığı daim bizim üçün kamil bir məktəbdir. Bu məktəbdən faydalanmaq hər kəs üçün vacibdir.

Dahi şairin bir müddət əvvəl 870 illik yubileyi Gəncə şəhərində geniş miqyasda keçirildi. Nizami Gəncəvinin məqbərəsi önündə təşkil olunmuş tədbirdə dünyanın bir çox ölkələrindən gəlmiş şairlər, yazıçılar, siyasi xadimlər iştirak etdilər. Bu tədbir bir daha bütün dünyanın Nizami Gəncəviyə olan sevgisinin, hörmətinin təzahürü idi.

Nailə Abbasova

Gəncə şəhəri yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Şərqin ən qədim mədəniyyət, sivilizasiya mərkəzlərindən biridir. Eradan əvvəl II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəllərini əhatə etmiş son tunc və erkən dəmir dövründə Gəncədə ictimai, sosial həyatın bir çox sahələrində əhəmiyyətli dəyişikliklər, inkişaf meylləri meydana gəlmişdir. Xronoloji baxımdan eradan əvvəl XIV-VII əsrləri ehtiva etmiş bu tarixi mərhələdə qədim sənətkarlıq ənənələrinə malik Gəncədə dulusçuluq sənəti də keyfiyyətcə bir sıra yeni xüsusiyyətlərlə zənginləşmişdir.

Ümumiyyətlə, son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycan ərazisində digər müxtəlif sənətkarlıq sahələrində olduğu kimi, dulusçuluq (keramika) sənətində də əhəmiyyətli dərəcədə müşahidə olunmuşdur. Bu tarixi mərhələdə dulusçuluq məmulatlarının çeşidi, növləri artmış bərni, cam, xeyrə, çölmək kimi çoxsaylı saxsı nümunələrinin hazırlanması məişət və təsərrüfatda geniş vüsət almışdır.

Son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazilərində monoxram və polixram boyalı qablar, müxtəlif rəngə malik cilalı, səthi pardaqlanmış, naxışlarla (ornamentlərlə), həmçinin məişət, təsərrüfat həyatını yaxud dini-mifoloji görüşləri, təsəvvürləri əks etdirən süjetlərlə bəzədilmiş dulusçuluq nümunələrinin hazırlanması bəhs olunan inkişaf prosesinin əyani sübutudur. Bu səbəbdən də son tunc və erkən dəmir dövrünə aid dulusçuluq məmulatları arasında yaraşıqlı, müxtəlif çeşidli saxsı qablar üstünlük təşkil etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, əksər dulusçuluq nümunələri heyvan və quş fiquru, uzunboğaz çəkmə, keçidli qoşa qablar formasında hazırlanmışdır.

Qədim tarixə və zəngin sənətkarlıq ənənələri ilə fərqlənən Gəncə dulusçuluq sənətinin nümayəndələri olmuş ustad sənətkarların son tunc və erkən dəmir dövründə hazırkadıqları ağ inkrustasiyalı (minalanmış) dulusçuluq məmulatları unikal nümunələr hesab olunur. Belə ki, Gəncə və Gəncəçay vadisinin tarixi abidələrindən aşkar edilmiş bu nəfis keramika nümunələrinin hazırlanması uzun müddət qonşu bölgələrin sənətkarları üçün sirr olaraq qalmışdır. Şübhəsiz ki, Gəncə sənətkarları bu dövrdə dulusçuluq məmulatlarının, xüsusilə də saxsı qabların səthini bəzəyən naxışları xüsusi tərkibli ağ maddə ilə inkrustasiya etmək texnologiyasının sirrini müəyyən tarixi müddət ərzində qoruyub saxlaya bilmişlər. Məhz bu səbəbdən Gəncə dulusçuluq sənətinin son tunc və erkən dəmir dövrünə aid əsas səciyyəvi xüsusiyyəti ağ inkrustasiyalı yaxud cızma naxışları ağ boyaq maddəsi ilə doldurulmuş saxsı məmulatların hazırlanması hesab olunur. Qeyd olunan dulusçuluq nümunələri ictimai quruluşda baş vermiş mühüm dəyişikliklərin təsiri nəticəsində sənətkarlıq baxımından daha nəfis, keyfiyyətli və müxtəlif çeşidli olması ilə fərqlənmişdir.

Gəncə və Gəncə ətrafı ərazilərdə, xüsusilə də Gəncəçay hövzəsində müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilmiş tarixi-arxeoloji tədqiqatlar, qazıntı işləri nəticəsində Gəncə dulusçuluq sənətinin bəhs olunan dövrə aid çoxsaylı nümunələri 2 əsas maddi mənbədən aşkar edilmişdir.

1. Yaşayış yerlərindən (məntəqələrindən);

2. Müxtəlif tipli qəbir abidələrindən;

Ümumiyyətlə, Gəncə dulusçuluq sənətinin bu tarixi mərhələyə aid olan nümunələrinin Azərbaycanın antik dövr tarixinin, xüsusilə də etnoqrafiyasının əsaslı surətdə tədqiq olunmasında çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Əvvəla, Gəncənin qədim şəhər sivilzasiya mərkəzi kimi xronoloji cəhətdən yaşının ən azı 2700 il olmasına dair mühüm məlumatların təsbit edilməsində bu dulusçuluq məmulatlarının əhəmiyyəti maddi mənbə olaraq danılmazdır. Bundan əlavə, məlum olduğu kimi son tunc və erkən dəmir dövrü eradan əvvəl II minilliyin sonu I minilliyin əvvəllərini, yəni ibtidai icma quruluşunun tənəzzülə uğradığı və sinifli cəmiyyətin, ictimai və mülki bərabərsizliyin meydana gəldiyi tarixi mərhələni əhatə etmişdir. Bu dövrdə ictimai, sosial həyatda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermiş, təsərrüfatın, müstəqil sahəyə çevrilmiş sənətkarlığın hərtərəfli inkişafına şərait yaranmışdır. Gəncə dulusçuluq sənətində qeyd edilən inkişaf prosesinin təsiri nəticəsində keyfiyyətcə təkmil, nəfis məmulatların hazırlanması və istifadəsi geniş miqyas almışdır.

Qeyd olunmalıdır ki, Gəncə dulusçuluq sənətinin son tunc və erkən dəmir dövründə meydana gələrək inkişaf etmiş sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin genezisi məsələsinin müəyyənləşdirilməsində bu mərhələyə aid məmulatların təfsilatlı surətdə elmi tədqiqinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, Gəncə keramikasının bu qədim, antik dövr mərhələsini əks etdirən saxsı nümunələrinin elmi baxımdan təfərrüatı ilə öyrənilməsi və əvvəlki tarixi dövrlərə aid dulusçuluq məmulatları ilə komparativ elmi təhlilinin aparılması sayəsində qeyd olunan məsələdə bir çox tarixi məqamların üzə çıxarılması mümkündür. Xüsusilə də, bəhs olunan dulusçuluq sənəti xüsusiyyətlərinin kənardan gəlmə deyil, məhz yerli sənətkarlıq ənənələri əsasında formalaşmasının sübuta yetirilməsində bu elmi yanaşmanın əhəmiyyəti böyükdür.

Son tunc və erkən dəmir dövrü Gəncə dulusçuluq sənətinin ən mühüm səciyyəvi xüsusiyyətləri sırasında ağ inkustasiyalı keramika məmulatlarının ornament-naxış zənginliyi, dulusçuluq nümunələrinin bu naxışlarının sənətkarlıq baxımından daha dolğun, nəfis olması qeyd edilməlidir. Bu tarixi mərhələni əks etdirən saxsı məmulatlarının üzərində təsvir edilmiş ornamentlərinin çoxçeşidliliyi, naxış elementlərinin zənginliyini nəzərə alaraq onları təsnif etmək mümkündür. Bu baxımdan Gəncə dulusçuluq sənətinin son tunc və erkən dəmir dövrünə aid nümunələrinin ornamentləri şərti olaraq 3 əsas tipdə ümumiləşdirilir:

1. Həndəsi formalı;

2. Zoomorf xarakterli (heyvan, quş təsvirləri formasında olan);

3. Antromorf xarakterli (insan təsvirləri formasında olan) ornamentlər;

Bu keramika nümunələrinin mühüm tarixi-etnoqrafik mənbə rolunu oynayan ornamentləri ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik olan məmulatlara ön Asiyanın, Yaxın və Orta Şərqin müxtəlif bölgələrində təsadüf olunması əcdadlarımızın qədim etnos və xalqlarla qarşılıqlı ictimai, sosial-mədəni münasibətlərinin mövcud olduğunu göstərir. Kaxetiya (Gürcüstan), Anadolu (Türkiyə), İran yaylası (İran), Bəlucistan (Pakistan) kimi ərazilərin bir sıra tarixi abidələri (Giyan-təpə, Bampur, Şahı-Tump, Persopal, I Sus və s.) bu baxımdan xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Bundan əlavə, Gəncə və Gəncəbasarla yanaşı, ölkəmizin Naxçıvan, Qarabağ kimi bölgələrindən aşkar edilmiş, oxşar cəhətlərə malik olan məmulatlar çox qədim dövrlərdən bu ərazilərdə məhz əcdadlarımızın məskunlaşdığını təsbit etmiş olur. Belə ki, bəhs olunan dulusçuluq məmulatlarının müxtəlif xüsusiyyətləri-hazırlanma materialı və texnologiyası, saxsı nümunələri üzərindəki müxtəlif ornamentləri və digər cəhətlərinin qeyri-türk etnoslarına deyil, əcdadlarımıza məxsus dünyagörüşü, sənətkarlıq ənənələri ilə birbaşa bağlı olması şübhə doğurmur. Həmçinin, Gəncə dulusçuluğunun bu keyfiyyətli, nəfis nümunələrinin müfəssəl elmi tədqiqi yalnız qədim mədəniyyət mərkəzi olan Gəncənin sakinlərinin deyil, bütövlükdə xalqımızın minilliklərə istinad edən etnomental dəyərlərinin, mədəni səviyyəsinin, islamaqədərki dini dünyagörüşünün, əxlaqi dəyərlər sisteminin bir sıra mühüm cəhətlərinin üzə çıxarılmasına imkan verir.

Yaşayış abidələrindən aşkar edilmiş və daha çox əcdadlarımızın ailə və nigah münasibətləri, təsərrüfat həyatı, sənətkarlıq ənənələrinin müxtəlif cəhətlərini özündə ehtiva edən dulusçuluq nümunələri ilə yanaşı, qəbir abidələrindən də çoxlu sayda keramik məmulatlar tapılmışdır. Gəncə dulusçuluğunun bu nümunələrinin mühüm tarixi-etnoqrafik dəyəri əcdadlarımızın qədim dəfn adət və mərasimlərinin daha geniş surətdə öyrənilməsinə şərait yaratmasıdır.

Qədim və zəngin sənətkarlıq ənənələrinə malik Gəncə dulusçuluq sənətinin son tunc və erkən dəmir dövrünə aid nümunələrinin elmi baxımdan təfsilatı ilə tədqiq olunması sayəsində Azərbaycanın etnoqrafiya tarixinin bir çox sirli məqamlarının üzə çıxarılması mümkündür.

Aynur Həsənova

Film Gəncənin tarixi abidələri haqqındadır.

Film üzərində işləyənlər:
Rejissor: Nazim Abbas
Ssenari müəllifi: Vüqar Tapdıqlı
Operator: Adil Abbasov
Operator assistenti: Qafur Sədiyev
Səs rejissoru: Firudin Bağıroğlu
Rejissor assistenti: Mikayıl Nəsirov
Montaj: Azər Abbasov
Redaktor: Aydın Qurbanoğlu